Na lato każdan na Warniji czekoł

„Elementarz gwary warmińskiej” to pionierska publikacja w naszym regionie. Wcześniej o zwyczajach i obyczajach Warmiaków i Mazurów pisała m. in. w swoich publikacjach, w których znajduje się również słowniczek gwarowy, związana z Worytami Anna Szyfer, zresztą recenzentka elementarza.

- Myśl, żeby temat potraktować szerzej, zrodziła się we mnie w latach dziewięćdziesiątych, kiedy publikowałem na łamach „Gazety Olsztyńskiej” warmińskie gawędy, które wygłaszałem tez w radio – wspomina Edward Cyfus, regionalista i autor książek o Warmii. – Przed laty znaczną część dzieciństwa spędzałem u dziadków w Wymoju pod Stawigudą i te trzy elementarze to suma przeżytych osobiście doświadczeń w tej właśnie warmińskiej wsi. – Ale te publikacje nigdy by nie powstały, gdyby nie wkład naukowy ich współautora Izabeli Lewandowskiej, historyka i wykładowcy na Uniwersytecie Warmińsko-Mazurskim, która podziela moje zainteresowania Warmią.

Elementarze zilustrowała Anna Rok z Kronowa, kierownik Miejskiej Biblioteki Publicznej z Barczewa, też miłośniczka Warmii. Proste, ale zarazem z dbałością o szczegóły, pełne barw, rysunki w pełni oddają treść tych książek.

Pierwsza część elementarza, wydana w 2012 roku, nosiła tytuł „Rodzina, dom, zagroda”. Ich zawartość dotyczy codziennego życia Warmiaków na wsi. Druga część, która ukazała się obecnie, zatytułowania jest „Wierzenia, zwyczaje i obrzędy” a trzecią nazwano „Cztery pory roku”.

W „Wierzeniach, zwyczajach i obrzędach” ukazano zwyczaje i obrzędy świeckie oraz związane z wiarą katolicką. Znajdujemy tu np. znanego z demonologii ludowej kłobuka nazywanego także latańcem, będącego na usługach diabła ale i zarazem opiekującego się gospodarstwem, jeśli jego właściciel wystawiał mu na próg jajecznicę na boczku. Inny demon to zamieszkujący jeziora topnik, wciągający ludzi do wody. Znajdujemy tu także opis kiermasów na Warmii, które kontynuowane są w Bałdach z inicjatywy m. in. Edwarda Cyfusa. Wreszcie „Cztery pory roku” to trzecia część elementarza, a jest z nim zawarty m. in. opis prac, jakie wykonywano od wiosny do zimy w polu i w warmińskiej zagrodzie. Na przykład, jak obecnie, okres żniw, później wykopki, robienie marynat, przerabianie grzybów.

Elementarze wzbogacone są o słowniczki gwarowe, ćwiczenia do wykonywania w oparciu o treść rozdziałów oraz płyty CD, na których zamieszczono zawarte w publikacji teksty w formie audio.

Oto przykład z trzeciej części kalendarza. Ważnym dniem latem, w kalendarzu liturgicznym, był 2 lipca, kiedy wspominano Matkę Boską Jagodną ( od tego dnia można było jeść jagody). I jedno z ćwiczeń: „Przeczytaj poniższy tekst gwarowy z obrazkami zamiast słów. Wstaw odpowiednie słowa warmińskie w miejsce obrazków: Na lato kożdan na Warniji czekoł. Ópy mogli sia wygrzoć przed chałupó na słónku, a dzieciuki kómpać w strudze. Kobzity na polu zagrobziały grtobziami siano, a jek mieli cias chodziuły z dzieciukami do lasu i tamój zbziyrali grzyby i jegody. Noziancy roboty buło w lato we żniwa”. Kilka słów wyjaśnienia: ópy – dziadkowie, grobzie – grabie, nozianzy- najwięcej.

- Już po wydaniu pierwszej części elementarza otrzymywaliśmy sygnały od rodowitych Warmiaków, że u nich nazywano taki czy inny przedmiot lub zjawisko inaczej – uśmiecha się Edward Cyfus. – I ja się z tym zgadzam! Bo ja napisałem elementarz z pozycji Warmiaka z Wymoju! Ale z drugiej strony w tymże Wymoju mówiono tak jak w większości wiosek w południowej Warmii!

Oboje autorzy są rozczarowani brakiem jakiejkolwiek reakcji ze strony władz samorządowych i oświatowych województwa po nagłośnieniu w mediach pierwszej części elementarza.

- A przecież tyle się mówi o regionalizmie, o potrzebie promowania Warmii jako atrakcyjnego turystycznie regionu, gdzie na przykład na Kaszubach, które bardzo pielęgnują swoją tożsamość, taka publikacja przyjęta byłaby z otwartymi rękami, a tu jakby grochem o ścianę! – zastanawia się Izabela Lewandowska. – Dziwi mnie też brak reakcji w szkołach, które mają Warmię w nazwie, czy też realizują na zajęciach pozalekcyjnych ścieżki regionalne. Co robią nauczyciele na tych zajęciach?

Oboje autorzy przyznają, że elementarz, obecnie rozprowadzany jako publikacja bezpłatna, ma służyć nie tyle jako podręcznik do nauczania gwary ( w tym przypadku musiałby być ujęty w programie nauczania), ale celom poznawczym, wzbogacania wiedzy o Warmii. Przybliżenia osobom żyjącym tu współcześnie dziedzictwa kulturowego tej krainy, które ulega zatarciu wraz z odejściem ostatnich Warmiaków.

Może być także pomocny regionalnym czy szkolnym zespołom artystycznym w budowaniu repertuaru, związanego z Warmią, studentom czy też dzieciom czy tez wnukom Warmiaków w odnajdywaniu swojej tożsamości, wreszcie stanowić pamiątkę turystyczną, a przez to przyczynić się do promocji regionu. Jak dotąd, pierwszą część elementarza wykorzystano np. w tym roku w grze miejskiej dla młodzieży m. in. w Dobrym Mieście, Barczewie i Olsztynku.